Σεμινάριο αγιογραφίας από τον Κωνσταντίνο Ξενόπουλο στην Αθήνα

ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ: Ο Άρχοντας αγιογράφος, αγιογραφεί για κάθε συμμετέχοντα ένα ξεχωριστό έργο, αποκλειστικά αφιερωμένο στην προσπάθεια του συγκεκριμένου ανθρώπου να μαθητεύσει στην βυζαντινή τέχνη. Αγιογραφεί, και την ίδια στιγμή ο μαθητής που κάθεται δίπλα, με το δικό του πινέλο, αντιγράφει φτιάχνοντας το δικό του έργο. Και ο δάσκαλος προχωρεί στο επόμενο καβαλέτο,  με ταχύτητα ανάλογη των δυνατοτήτων του μαθητή, σε διαφορετικό έργο κάθε φορά, με άλλο ύφος και τρόπο δουλειάς. Ένας μικρός θησαυρός αγιογραφικής τέχνης ξεδιπλώνεται για κάθε έναν που θέλει να κρατήσει το πινέλο και να δημιουργήσει βήμα προς βήμα κάτι μοναδικό.

ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ: Όταν συμπληρωθούν οι 20 ώρες παρακολούθησης – μέσα σε τρεις συνεχόμενες ημέρες – όλοι οι συμμετέχοντες έχουν ολοκληρώσει ένα δικό τους έργο, που διαφέρει από το έργο του δασκάλου το οποίο αντέγραψαν, αλλά και από αυτά των συμμαθητών τους. Μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα, οι αρχάριοι μυούνται εντατικά, οι μυημένοι ανακαλύπτουν νέους τρόπους και μεθόδους εργασίας και όλοι γεύονται την χαρά της δημιουργίας και της απόλαυσης που προσφέρει η τέχνη.

Αναρωτιούνται συχνά πολλοί: πως μπορεί να αποφευχθεί η εντύπωση του στεγνού και του άκαμπτου στην βυζαντινή τέχνη; Υπηρετώντας πιστά την βυζαντινή τέχνη του Αγίου Όρους, ο πρώην μαθητής και αργότερα καθηγητής της Αθωνιάδας Εκκλησιαστικής Ακαδημίας, σημερινός δάσκαλος αγιογραφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος, μεταλαμπαδεύει ασταμάτητα στους μαθητές του όχι μόνο την γνώση της παράδοσης αλλά και την δυναμική που μπορεί να έχει η τέχνη αυτή. Οι μορφές που φέρουν την υπογραφή του ξεχωρίζουν για την εκφραστική τους δύναμη. Τα μάτια κοιτούν κατάματα τον θεατή και του μεταδίδουν τα νοήματα της πίστης. Κι όμως, δεν είναι δείγμα ταχυδακτυλουργίας η εργασία του. Είναι αποτέλεσμα σκληρής δουλειάς και αξιοποίησης ενός έμφυτου ταλέντου που χάρισε ο Θεός. Τον χειρισμό των χρωμάτων, των υλικών, των υφών, των μορφών και των σχημάτων, διδάσκει σε κάθε σεμινάριο, και τα αποτελέσματα στα έργα των μαθητών μιλούν από μόνα τους.

Σεμινάριο στην Αθήνα.

Στις 23-24 και 25 Νοεμβρίου 2018 θα πραγματοποιηθεί στο Πολεμικό Μουσείο στην Αθήνα η συνέχεια των σεμιναρίων που έχει σχεδιάσει και παρουσιάζει στον Ελλαδικό ο χώρο ο κ. Ξενόπουλος. Πρόκειται για σεμινάρια που είναι σύντομα, εντατικά και ταυτόχρονα τριών ταχυτήτων:

Συγκεκριμένα, στο σεμινάριο αυτό

• οι αρχάριοι θα πραγματοποιήσουν σπουδή στην αγιορείτικη τεχνοτροπία φιλοτεχνώντας τον Άγιο Ιερόθεο Αθηνών.
• Μαθητές που έχουν εμπειρία, και έχουν παρακολουθήσει προηγούμενα σεμινάρια θα εργαστούν στον Άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη ακολουθώντας την τεχνική του Πανσέληνου, όπως παρουσιάζεται στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους.
• Τέλος, ο μακαριστός μοναχός Μωυσής, θα αποτελέσει το πρόσωπο στο οποίο θα εργαστούν όσοι είναι ικανοί να φιλοτεχνήσουν μονοχρωμία.

Το πρόγραμμα αναλυτικά διαμορφώνεται ως εξής:

Παρασκευή 23 Νοεμβρίου 2018    17:00-22:00

Σάββατο 24 Νοεμβρίου 2018         9:00-13:00 και 17:00-22:00

Κυριακή 25 Νοεμβρίου 2018          11:00-17:00

Το κόστος συμμετοχής είναι 300€. Η συμμετοχή κατοχυρώνεται με προκαταβολή 150€.

Οι συμμετέχοντες θα έχουν μαζί τους μόνο τα πινέλα τους. Η διοργάνωση αναλαμβάνει να παρέχει όλο τον τεχνικό εξοπλισμό που είναι απαραίτητος: Καβαλέτα, χρώματα σε σκόνη, αυγό με ξύδι, επιφάνεια αγιογραφίας, χαρτί κ.α. Στα διαλείμματα προσφέρεται καφές και εδέσματα.

-> Δηλώσεις συμμετοχής: 6976479610

Master Class – Σεμινάριο Θεσσαλονίκη

Ποιος μπορεί να ενδιαφέρεται για ένα σεμινάριο αγιογραφίας;

• Μια φοιτήτρια αρχιτεκτονικής, που ασχολείται με την αγιογραφία ερασιτεχνικά, ζήτησε να μάθει μερικά ακόμη πράγματα στο σεμινάριο.
• Στα Ιωάννινα υπάρχει άλλη μια καλλιτεχνική προσωπικότητα που φέρει ως ευλογία και «κανόνα» από τον πνευματικό, να μάθει να φιλοτεχνεί αγιογραφίες.
• Ένας υπάλληλος ιδιωτικής εταιρείας που φιλοτεχνεί αγιογραφίες ασταμάτητα στον ελεύθερό του χρόνο.
• Μια ταλαντούχα πολύτεκνη μητέρα τεσσάρων παιδιών, επιδίδεται στην φιλοτέχνηση νέων σχημάτων και μορφών,  με ζήλο πρωτάρη, κι ας είναι επαγγελματίας αγιογράφος περισσότερα απο 20 χρόνια.
• Ένας φοιτητής της Σχολής Καλών Τεχνών που ειδικεύεται στα comics! αλλά θέλει να γνωρίσει μέσω της προσωπικής διδασκαλίας μια αυθεντική τεχνική.

Είναι μια ανώνυμη αναφορά σε μερικούς από όσους θα λάβουν μέρος στο ανεξάρτητο σεμινάριο αγιογραφίας που διοργανώνεται εκτάκτως τον Ιούνιο για να καλύψει μια ομάδα ανθρώπων που ταξιδεύουν απο το εξωτερικό. Το μάθημα παραδίδεται απο τον Άρχοντα Αγιογράφο του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας κ. Κωνσταντίνο Ξενόπουλο.

Μπορεί να το παρακολουθήσει και κάποιος που δεν έχει ασχοληθεί ξανά με αυτή την τέχνη;

Αν και πρόκειται για έκτακτο σεμινάριο που θα καλύψει το αίτημα για διδασκαλία της μονοχρωμίας και της διχρωμίας, θα υπάρξει και διδασκαλία της κλασσικής εικόνας με την αγιορείτικη τεχνοτροπία για δύο άτομα που το έχουν ζητήσει και δεν έχουν παρακολουθήσει προηγούμενο σεμινάριο. Το μάθημα είναι ιδιαίτερο, δηλαδή πρόκειται για προσωπική διδασκαλία όπου ο αγιογράφος φιλοτεχνεί ξεχωριστό έργο δίπλα σε κάθε μαθητή και ανάλογα με την απόδοσή του προχωράει.

Πως γίνεται το μάθημα;

Το σεμινάριο ολοκληρώνεται μέσα σε 20 ώρες και μαζί ολοκληρώνει ο κάθε μαθητής το ΔΙΚΟ του έργο. Ο κ. Ξενόπουλος αγιογραφεί ξεχωριστά για τον κάθε μαθητή, και εκείνος, βήμα προς βήμα μεταφέρει στο ειδικά επεξεργασμένο ξύλο, τα στάδια που μόλις έχει διδαχτεί. Το τμήμα όλο κινείται με τους ίδιους ρυθμούς σε διαφορετικές όμως τεχνοτροπίες για τον κάθε μαθητή, ανάλογα με το επίπεδο των γνώσεών του και τα ενδιαφέροντά του. Η διοργάνωση φροντίζει για όλα (καβαλέτα, χρώματα σε σκόνη, υλικοτεχνική υποδομή, ειδικά επεξεργασμένη επιφάνεια για το έργο, κεράσματα στα διαλείμματα κτλ) εκτός από τα πινέλα. Κάθε μαθητής φροντίζει να έχει μαζί του τα πινέλα που θα χρησιμοποιήσει.

Ποιο είναι το κόστος του σεμιναρίου;

Η συμμετοχή στο σεμινάριο είναι 300€. Η προκαταβολή ορίζεται στα 150€ και σημαίνει και την κράτηση της θέσης σε αυτό.

Ποιος είναι ο διδάσκων;

Ο κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος είναι Άρχοντας Αγιογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Πρόκειται για τιμητικό τίτλο που αποδόθηκε σε ειδική τελετή και αναφέρεται στην ξεχωριστή διάκριση που έκανε ο Πατριάρχης στο πρόσωπο του καλλιτέχνη. Πριν όμως συμβεί αυτό, υπήρξε μαθητής και καθηγητής της Αθωνιάδας Εκκλησιαστικής Ακαδημίας του Αγίου Όρους. Στο Άγιο Όρος έζησε 15 χρόνια μελετώντας και αποδίδοντας πιστά τα έργα του Πανσέληνου στον Ναό του Πρωτάτου. Δεν ήταν όμως μόνο αυτή η επιρροή που είχε το Περιβόλι της Παναγίας στην ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη. Αν μελετήσει κανείς το έργο του βλέπει πως έχει διαπεράσει όλη του την καλλιτεχνική πορεία είτε πρόκειται για έργα ζωγραφικά, αγιογραφικά, συγγραφικά, γλυπτά, ψηφιδωτά. Σήμερα, έχει ως βάση την Καραπιπέρειο Σχολή Αγιογραφίας στην Κατερίνη αλλά ζει και εργάζεται σε όλο τον κόσμο. Διδάσκει στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και σε Σεμινάρια ως προσκεκλημένος καθηγητής. Έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις για το έργο του, αλλά την σημαντικότερη διάκριση θεωρεί εκείνη που βλέπει στα μάτια των μαθητών του.

Ποιες προοπτικές ανοίγει αυτό το σεμινάριο σε όσους το παρακολουθούν;

Για τον καθένα η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι διαφορετική. Πάντως, ο κύκλος παρακολούθησης 6 σεμιναρίων δίνει την δυνατότητα εξέτασης απο τριμελή επιτροπή για την απόκτηση τίτλου.

Ποιο είναι το πρόγραμμα και που θα πραγματοποιηθεί το σεμινάριο;

Το σεμινάριο θα πραγματοποιηθεί στο ξενοδοχείο LAZART Hotel που βρίσκεται απέναντι από την Μονή Λαζαριστών στην Σταυρούπολη, στην διεύθυνση: Κολοκοτρώνη 16, ΤΚ 56430 και στην αίθουσα ART ROOM.

Το πρόγραμμα διαμορφώνεται ως εξής:

– Παρασκευή 8 Ιουνίου 2018      17:00-22:00

– Σάββατο 9 Ιουνίου 2018           9:00-13:00 και 17:00-21:00

– Κυριακή 10 Ιουνίου 2018         11:00-18:00

Που μπορώ να βρω περισσότερες πληροφορίες και να δηλώσω συμμετοχή;

• Στο τηλ: 6940564123
• Στην σελίδα: https://www.facebook.com/KonstantinosXenopoulos/
• Σε άρθρα για προηγούμενα σεμινάρια:

– Σεμινάριο Αγιογραφίας στην Θεσσαλονίκη

– Steps of a Seminar in Orthodox Hagiography from Konstantinos Xenopoulos

–Άγιος Δημήτριος κατά την τεχνοτροπία του Πανσέληνου

 

 

 

 

Εξέλιξη και Παράδοση

Ο Θεός είναι η πηγή κάθε αγαθού καθώς και όλης της κτίσεως παρά τις αντινομίες που της επισώρευσε η Πτώση. Ο συνδυασμός της πρωταρχικής αγαθότητας και του πτωτικού γεγονότος είναι τα δύο κύρια νήματα που υφαίνουν αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα.

Αντίγραφο της εικόνος ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ

Ο άνθρωπος με τη σειρά του ορίζεται και περιορίζεται από αυτήν, προσπαθεί να την περιγράψει, να τη δει υπό άλλο πρίσμα ή να την ξεπεράσει ακυρώνοντας την παντοδυναμία της. Αυτή η προσπάθεια ονομάζεται τέχνη.

Η συνεχής επαναθέαση και επανερμηνεία του κόσμου και ό,τι αυτός περικλείει ή αδυνατεί να περικλείσει, δονούν τον πνευματικό κόσμο του ανθρώπου, γεγονός που δεν άφησε αδιάφορη την Εκκλησία. Στην όλη ανθρώπινη προσπάθεια – επικεντρωμένη πλέον στην αγιογραφία- η Εκκλησία συνέβαλε με τη δική της διδασκαλία της σωτηρίας.

Η αγιογραφία δεν τέρπει μόνο τους οφθαλμούς, αλλά μετέχει και στην όλη θεραπευτική διαδικασία του εν πτώσει ανθρώπου. Αλλά πώς να φυλακιστούν στον πολύβουο και μεταβαλλόμενο κόσμο μας έννοιες ανεπηρέαστες από χρόνο και φθορά; Πώς να αντέξουν και να μη διαρραγούν τα ανθρώπινα σχήματα ενσωματώνοντας τα αιώνια; Δεδομένου του γεγονότος πως η αγιογραφία αναπτύχθηκε παράλληλα με την εξέλιξη της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας, γίνεται φανερός ο τιτάνιος άθλος που απαιτήθηκε για να κρατηθούν ευαίσθητες και λεπτές ισορροπίες. Και η τελική τυποποίηση της αγιογραφίας επήλθε όχι σαν μία ανελεύθερη και αυθαίρετη απόφαση κάποιων σκληροπυρηνικών αυθεντιών, αλλά από τον φόβο μήπως σπάσει αυτή η ισορροπία και πλέον τα φθαρτά παύσουν να απεικονίζουν τα αιώνια. Η παράδοση ήταν και παραμένει ο φύλακας αυτής ακριβώς της ισορροπίας.

Ο αγιογράφος είναι η δυναμική συνισταμένη της εποχής του, της παιδείας και της δεξιοτεχνίας του. Και ακριβώς διότι είναι άνθρωπος είναι και ο πιο αστάθμητος παράγοντας στην εξίσωση της τέχνης. Άλλος παράγοντας είναι τα διαθέσιμα υλικά που περιορίζουν τις επιλογές και περιέχουν μυστικά που κρατιούνται ζηλότυπα από τον έμπειρο καλλιτέχνη. Η περιρρέουσα πραγματικότητα είναι πάντα ρέουσα και εύκολα διαφεύγει από τις αισθήσεις μας. Αλλά ενίοτε αφήνει τα ίχνη της, χαρακτηρίζοντας ολόκληρες εποχές – περιόδους της αγιογραφίας.

Αντίγραφο εκ του Πρωτάτου

Στο παντοδύναμο βυζαντινό κράτος της Μακεδονικής Δυναστείας, οι μορφές είναι στυλιζαρισμένες-ενθυλακωμένες σε ένα ακλόνητο και ακίνητο μεγαλείο- ημιθεϊκές. Ενώ η ταραγμένη εποχή των Κομνηνών διαφαίνεται στην κίνηση των μορφών, στις γοργές πινελιές των πτυχώσεων των υφασμάτων, στα πρόσωπα που φαίνονται να περιμένουν με αγωνία κάποιο γεγονός. Αυτό που ενοποιεί όλα τα ετερόκλητα χαρακτηριστικά είναι η παράδοση.

Παναγιά η Ψυχοσώστρια

Η παράδοση που συνεχώς ρέει και ανανεώνεται σαν το νερό ενός ποταμού, που κυλά συνεχώς και δε λιμνάζει. Και ρέει, εφόσον παραδίδεται, δηλαδή, πραγματώνει τον σκοπό της. Γι’ αυτό και κάθε λόγος για ανανέωση της παράδοσης ή του εκσυγχρονισμού της δεν έχει νόημα. Παράδοση είναι όντως όταν μας παραδίδεται. Αλλιώς είναι ένα μουσειακό είδος, ένα φολκλορ της τέχνης, που μπορεί να συγκινεί, αλλά δε μας αφορά πραγματικά, διότι η ζωή μας πλέον βασίζεται σε άλλες ορίζουσες. Εδώ παρατηρείται ένα χάσμα. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν έλειψαν οι παραγγελίες υψηλού κόστους και ποιότητας, η αγιογραφία συμβιβάστηκε με τη λαϊκότερη μορφή της, καθώς αυτά προσέφερε η συγκυρία. Διατήρησε, όμως, μέσα της στοιχεία και αναμνήσεις των πρότερων μεγαλείων.

Κάθε τι στη ζωή αυτή έχει ακμή και παρακμή. Και αν ακόμα επιστρέψει ως τάση αυτή η τεχνοτροπία σε μία προγονόπληκτη κοινωνία, δε θα αποτελεί παράδοση, αλλά μία επανεπινόησή της. Η παράδοση δεν είναι νοσταλγική μίμηση ούτε μουσειακή αναπαλαίωση, αλλά μία δυναμική προσήλωση σε αρχές που θέτουν τα μέσα σε δεύτερη μοίρα. Πρόκειται για μια αθόρυβη αλλά συνεχή ανανέωση. Αποκτά ακόμα μεγαλύτερη σπουδαιότητα σήμερα, στην εποχή που χαρακτηρίζεται μεταμοντέρνα και που ουσιαστικό της γνώρισμα είναι η απουσία ριζών, η συνεχής μετακίνηση. Η παράδοση που τόσο αστόχαστα απορρίψαμε από τη ζωή μας, μας προσφέρει τη δυνατότητα της αέναης κίνησης αλλά και του θαλερού ριζώματος. Ίσως τελικά να είναι αυτό που μας λείπει και ψάχνουμε να βρούμε αλλού τη χαμένη μας αρμονία και ολότητα.

Η παράδοση δεν στάθηκε ποτέ εμπόδιο στην εξέλιξη της τέχνης. Αν και σήμερα η παράδοση  βιώνεται εν πολλοίς ως επιτυχημένη αναπαλαίωση. Η ειδοποιός διαφορά επιτυγχάνεται από τον τρόπο με τον οποίο βιώνει ο δημιουργός την παράδοση και πώς την εννοεί.

Η παράδοση αποτελεί μια δυναμική κοινωνική εργασία και εάν βυθίζει τις ρίζες της στο παρελθόν, απλώνει τα κλαδιά της στο παρόν και δίνει τα άνθη στο μέλλον.

Αντίγραφο εκ της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών

Θα πρέπει ο δημιουργός καλλιτέχνης να ενσκύψει με σεβασμό στην παράδοση και να μην την αγνοεί εάν θέλει να προσδώσει στο έργο διαχρονική αξία, μεταδοτικότητα νοημάτων και εμπνευσμένη αλληλεπίδραση με άλλους καλλιτέχνες.

Πολλοί επισημαίνουν ότι η τέχνη έμεινε «στάσιμη». Δεν ευθύνεται όμως γι’ αυτό η τέχνη, ούτε η παράδοση. Φταίει το γεγονός ότι πολλοί από τους καλλιτέχνες ξεκινούν με «φόντο» την ανανέωση της εικόνας και ξεχνούν τον ρόλο της. Πολλοί προτιμούν η εικόνα να είναι διακοσμητική και όχι προσευχητική.

Κι όμως, μπορεί να έρθει η ανανέωση χωρίς να αγνοήσουμε την παράδοση.  Κάποιοι πιστεύουν ότι αγνοώντας την παράδοση – θεωρώντας την ως «τυφλοσούρτη» – μπορούμε να εξελίξουμε την τέχνη.  Απαντάμε σε αυτούς λέγοντας πως ακόμα κι αν αυτό γίνει και πας την τέχνη μπροστά, θα πρέπει να έχεις αφομοιώσει τους παλαιούς, να έχεις γνωρίσει τη δυναμικότητα της τέχνης τους.

Αντίγραφο εκ της Ι.Μονής Φιλοθέου Αγιου Όρους

Οι καλλιτέχνες που έχουν αφομοιώσει την παράδοση, θα μπορούσαν κάλλιστα να βοηθήσουν στην εξέλιξη της τέχνης. Ο καθένας απ’ αυτούς μπορεί να προσφέρει με τον δικό του τρόπο, ανάλογα με τις δυνάμεις του, αρκεί ό,τι προσφέρει να κρύβει σύνεση και αγάπη γι’ αυτό που τάχθηκε.

Η Ελεούσα. Ρώσικη Αναγέννηση

Πρέπει να υπάρξει εξελικτική πορεία στην τέχνη χωρίς να είναι ανάγκη να ξεριζωθεί από την παράδοση. Αρκετοί θέλουν να αποκοπούν από τον ομφάλιο λώρο της παράδοσης χωρίς καν να την αφομοιώσουν και κάνουν αφαιρετική την τέχνη της εικόνας. Πώς, όμως, μπορείς να αφαιρείς εάν δεν έχεις μάθει να προσθέτεις;

Όσοι δεν περνούν από το «σχολείο» της σπουδής, λόγω αδυναμίας, την καλύπτουν ασκώντας κριτική μιλώντας επί παντός επιστητού. Με τον τρόπο αυτόν θέλουν να δείξουν ότι είναι πρωτοπόροι και να διεκδικήσουν το «πρωτείο» στην τέχνη.

Η παράδοση δεν είναι «τυφλοσούρτης». Ο σεβασμός σε αυτήν σε συνδυασμό με τις δυνατότητες του καλλιτέχνη και την πίστη του θα τον οδηγήσουν σε άλλους ορίζοντες, με τη βοήθεια του Θεού φυσικά.

Steps of a Seminar in Orthodox Hagiography from Konstantinos Xenopoulos

Presentation of a hagiography lesson from the seminar of professor Konstantinos Xenopoulos step by step.

The piece of art is the face of the Virgin of Gorgoepikos with the Athonite style. Mr. Xenopoulos teaches next to the student carries out a work so as to understand the whole process of style at each stage.

Step 1: The hagiography motif.

Initially, students have to draw down the pattern on the wood.

 

The students only plan the basics. Mostly the outlines of the clothes. As for the face and there, only the basic lines are necessary. They do not need any more because they will still be covered with color.

Step 2: Face preformation.

First of all, in the icon to be hagiographed students must paint the background and then start with the theme they have chosen.

Background: 1 part white + 1/4 ocher.
Face preform: 1 part ocher + 1/4 white +1/5 red + black (very little).

Step 3: The first writing of the face

• A facial writing: reddish red + green (little).
  This color must be very waterless, which means it has a lot of egg. No water added! Students make the color and then take a touch of it next to it and add a lot of egg to become waterless. This is because the color should not be too intense when we make the first writing.

  Step 4: The preforms of the garments.

• Cloak preform: 1 part red-red + 1/5 black.
  Cotton and facial dressing: 1 part cobalt + 1/2 green + black (very little).
  Syriac pruning: 1 part ocher + 1/4 cinnabar + white (little).
  And here the colors go through at least 2 times until all the gaps and the lines of our original design are covered.

  Step 5: The first writing of the mantle.

• A cloth writing: 1 part coarse red + 1/2 black.
  There is no three-dimensional hagiography. The folds do not declare any dimension, they simply allow the inner light to come out.

  Step 6: Sweetness.

• Sweetness: 1 part white + 1/4 cobalt + ocher.
  Sweetness is used to make the transition of colors smoother. Without it, the difference between the prelude and the enlightenment that would follow would seem very intense. It makes the result look more natural.

  7th Step: First Lighting & First Writing by Syriacs and Fairies.

• A lining: 1 part cinnabar + 1/2 reddish red.
  Writing syringes: 1 part cinnabar + 1/2 reddish (waterless).
  A Chime and fawn: 1 part cobalt + 1/2 green + black (very little).

8th Step: The second lighting of the cloth & the second enlightenment and the writing.

• Clothe engraving: cinnabar (only).

 

 

• 9th Step: The golden line, the first facial enlightenment & the second writing of the clothes.

 

• Goldfinich: 1 part white + 1/3 yellow + 1/4 ocher.
  A face lightening: 1 ocher + 1/2 white + cinnabar (very little).
  B ‘writing for clothes: coarse red + black (in equal quantity).

  Goldfinch is a complex word. It comes from the words gold + chord.  We use it instead of lighting to emphasize the points we want.

  Step 10: The second facial enlightenment.

 

• B face enlightenment: A face-light + white.
  In the lighting lines what we want is the next one to be lighter than the previous one.

  The question arises if the student is able to «read» these different levels on a finished project. It depends on several factors. He must definitely have some experience. Seminar students who have been involved with this technique can certainly read them because they know the steps taken. Even if the style taught is different, they will still be able to distinguish them because they know the process of completing a hagiography. There are, of course, easier and more challenging styles, but some steps are basic and simply vary in color handling.

11th Step: The Third Enlightenment of the Virgin’s Face.

• C face lightening: Face B + white.
  In order to prevent the result from getting rough, the touches in the lighting should be as fine as possible. That’s where all the difficulty is. In the center, on the cheek, there must be more coverage, almost not showing the previous color, but as we go out, the lines have to be thinner and much more worked. The same applies to all points that are illuminated.

  12th Step: The second writing of the Virgin Mary’s face, the reddish, the nibs and the stars.

 

• B ‘face writing: 1 part red + green (little) + black (very little)
  Reddish: cinnabar + yellow + white (waterless)
  Snips: White (only)
  Sagittarians: the same color as the golden beads
  Reddish only on the lips of Our Lady.

13ο Βήμα: Τα γράμματα.

• Step 13: Letters.

   

  Letters: reddish colour (only).
  It is difficult to say clearly which brushes are used because it depends on the student. One can work as well as a larger brush, while someone else does not. In general, however, a large brush with a minimum of 6 and above is required for preforms. For clothes, numbers 2 and 1 are needed, while numbers 1 and 0 for the person.

 

Σεμινάριο Αγιογραφίας στην Θεσσαλονίκη

Το Σεμινάριο Αγιογραφίας, υπό την προσωπική καθοδήγηση του κ. Ξενόπουλου πραγματοποιείται σε συνέχεια της σειράς σεμιναρίων που έχει πραγματοποιήσει ο Άρχοντας Αγιογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας στην Ελλάδα.

Παρέχει την δυνατότητα ολοκλήρωσης ενός προσωπικού έργου αγιογραφίας από τους συμμετέχοντες, ενώ παράλληλα δίνεται έμφαση στην κατάλληλη χρήση των τεχνικών και του χρώματος στην βυζαντινή τέχνη.

Ο κ. Ξενόπουλος αγιογραφεί δίπλα στον κάθε μαθητή, έργο ανάλογο των γνώσεών του στην αγιογραφική τέχνη. Οι μαθητές που έχουν παρακολουθήσει προηγούμενα σεμινάρια διδάσκονται εξειδικευμένες τεχνικές εξελίσσοντας περισσότερο τις γνώσεις και τις ικανότητές τους.

Όσοι έχουν παρακολουθήσει έξι σεμινάρια έχουν την ευκαιρία να εξεταστούν από επιτροπή και να αποκτήσουν τίτλο παρακολούθησης που φέρει την υπογραφή του Άρχοντος Αγιογράφου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας κ. Κωνσταντίνου Ξενόπουλου.

Κόστος και πρόγραμμα: Το κόστος του σεμιναρίου είναι 300€. Αφορά την 20ωρη διδασκαλία και έχει διάρκεια 3 ημέρες.

Τόπος διεξαγωγής:  Δωδεκανήσου 23, (Μέγαρο Μιχαηλίδη), 3ος όροφος

Το πρόγραμμα του σεμιναρίου:

Παρασκευή 24 Νοεμβρίου 2017 17:00-21:00

Σάββατο 25 Νοεμβρίου 2017 9:00-13:00 και 17:00-22:00

Κυριακή 26 Νοεμβρίου 2017 11:00-14:00 και 17:00-21:00

Η διοργάνωση παρέχει την επιφάνεια αγιογράφησης, τα χρώματα σε σκόνες που θα χρησιμοποιηθούν καθώς και το καβαλέτο όπου θα εργαστούν οι μαθητές. Οι ίδιοι θα πρέπει να έχουν μαζί τους τα πινέλα τους. Θα προσφερθούν αναψυκτικά και ροφήματα στα διαλείμματα των μαθημάτων.

Διδακτέα ύλη σεμιναρίου: Οι αρχάριοι θα διδαχτούν την αγιορείτικη τεχνοτροπία ενώ οι πιο έμπειροι μαθητές θα πραγματοποιήσουν σπουδή σε πρόσωπο από τον ναό Staro Nagoritsino και από τον ναό του Αγίου Νικολάου Ορφανού.

Αφορά όσους θα δώσουν εξετάσεις: Όσοι μαθητές έχουν συμπληρώσει τον κύκλο των έξι σεμιναρίων, τις δύο πρώτες ημέρες θα πραγματοποιήσουν επανάληψη των τεχνικών και των σχολών Αγιογραφίας που έχουν διδαχτεί και την Κυριακή θα δώσουν εξετάσεις.

Ο τίτλος: Η εξεταστική επιτροπή αποτελείται από τον αγιογράφο πατέρα Λουκά Ξενοφωντινό και τον καθηγητή αγιογραφίας στην Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδημία του Αγίου Όρους, πατέρα Παΐσιο. Τα αποτελέσματα θα ανακοινωθούν σε τελετή απόδοσης των βεβαιώσεων που θα πραγματοποιηθεί στην Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Χαλκιδικής στην Θεσσαλονίκη, και σε ημερομηνία που θα ανακοινωθεί.

Δηλώσεις συμμετοχής: στο τηλέφωνο 6940564123

ΟΥΡΑΝΟΥΠΟΛΗ

Οκτώβριος 1973…Στην Ουρανούπολη. Φάνταζε στο μικρό παιδικό μυαλό μου, ως μία πόλη που θα ήταν κτισμένη κάπου ψηλά.

…Με τακτοποίησαν σε ένα δωμάτιο του ξενώνα και στα διπλανά τακτοποιήθηκαν  ο τότε Μητροπολίτης Σιδηροκάστρου Ιωάννης και ο διευθυντής του ορφανοτροφείου Σιδηροκάστρου , όπου είχα την τιμή να είμαι οικότροφος… μέχρι την άφιξή μου στην Ουρανούπολη. Γιατί από την άλλη μέρα έμελλε να γίνω κάτοικος Αγίου Όρους.

Τι ήταν το Άγιον Όρος, δεν ήξερα. Δεν μπορούσα να δημιουργήσω εικόνες στη φαντασία μου. Ήμουν ένα παιδί που στο μυαλό μου είχα να γίνω ιερέας, ή καλύτερα όπως συνήθιζα να λέω, ήθελα να γίνω παπάς.

…  Ξαφνικά διέκρινα μέσα στην ομίχλη κάτι σαν…πύργο. Ναι, δεν έπεφτα έξω , πύργος μπροστά μας. Άρα (σκέφτηκα) πρέπει να είμαστε πολύ ψηλά…άλλωστε γιατί να την λένε ̎ Ουρανούπολη ̎ !

…   Γύρισε και με είδε με απορία και λέει :- «Δέσποτά μου, ο μικρός για το ΄Ορος είναι ;

-Ναι, τον πάμε στην Αθωνιάδα.

-Μα, έχει ένα μήνα σχεδόν που ξεκίνησαν τα σχολεία.

-Δεν πειράζει, έχουμε έρθει σε συνεννόηση με τον Σχολάρχη.

…Έμπαινε ο κόσμος μέσα στο πλοίο, πήρα κι εγώ την κουβέρτα μου κι ακολουθούσα πίσω από τον Μητροπολίτη. Ξαφνικά κάποιος με πιάνει από τον ώμο , τρομαγμένος γύρισα και είδα αυτόν που είπε ότι είναι ο καπετάνιος.

« Ψιτ, μικρέ, που πας μια σταλιά παιδί;» Πήρα μια τρομάρα, αλλά μου ήρθε και να του δώσω μια κλωτσιά… άκου να με πεί « μια σταλιά παιδί»! Βέβαια, όχι πως τώρα έχω και μεγάλη διαφορά από τότε, απλά δεν είμαι παιδί.

«Δικός μου είναι, καπετάνιε!»  γύρισε ο Μητροπολίτης και του είπε. Έτσι πέρασα μέσα , αλλά δεν μου έφυγε η τρομάρα που πήρα εξαιτίας του.

…Μετά από κάποια ώρα ταξιδιού, άρχισε να καθαρίζει κάπως ο ορίζοντας. Το λιγοστό φως της αυγής έκανε τους μαύρους κυματισμούς να αφρίζουν στο χτύπημα του πλοίου και να φαίνονται σα να δημιουργούσαν λευκά στεφάνια με ασπρολούλουδα.

 

(αποσπάσματα από αυτοβιογραφικό κείμενο)

Αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου

 

Τον Φεβρουάριο του 2016 ολοκληρώθηκε από τον αγιογράφο κ. Κωνσταντίνο Ξενόπουλο η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου, στο ιστορικό Κελί του Μακαριστού Υμνογράφου Γερασίμου στη Μικρά Αγία Άννα.

Στην εν λόγω παράσταση ξεδιπλώνεται όλη η ορθόδοξη θεολογία γύρω από την Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται για μία πολυπρόσωπη παράσταση. Κυρίαρχη θέση έχει η μορφή της Παναγίας που βρίσκεται ξαπλωμένη στην νεκρική κλίνη και πίσω από την κλίνη ο Χριστός όρθιος με την ψυχή της Παναγίας να εικονίζεται ως φασκιωμένο βρέφος στα χέρια Του. Τα δύο πρόσωπα σχηματίζουν έναν νοητό σταυρό.

Γύρω από το νεκρικό κρεβάτι οι Απόστολοι με την έκφραση της λύπης στα πρόσωπά τους,να εικονίζεται ανάμικτη με την γλυκιά ελπίδα. Αυτό το συναίσθημα που περιγράφει η αγιογραφία εμπνέεται στον αγιογράφο από τα τροπάρια της εορτής : « Ὅτε ἡ μετάστασις τοῦ ἀχράντου σου σκήνους ηὐτρεπίζετο, τότε οἱ Ἀπόστολοι περικυκλοῦντες τὴν κλίνην τρόμω ἐώρων σε» (Στιχηρό ιδιόμελο όρθρου). «…Καὶ τὸ ζωαρχικὸν καὶ θεοδόχον σου σῶμα κηδεύσαντες ἔχαιρον, πανύμνητε» (Δοξαστικό αποστίχων Εσπερινού).

Πλήθος αγγέλων παρατηρείται γύρω από το προσκέφαλο της Παναγίας.

Μέσα στα πρόσωπα διακρίνεται ο απ. Πέτρος, ο οποίος θυμιατίζει. Ξεχωριστή παρουσία κατέχουν οι δύο ιεράρχες , ο άγιος Ιάκωβος ο αδελφόθεος και ο άγιος Τιμόθεος. Μπροστά από τη νεκρική κλίνη διακρίνεται ένας άγγελος με το ξίφος του να κόβει τα χέρια του Ιεφονία, πρόκειται για τον Εβραίο που αποπειράθηκε να ρίξει στο έδαφος το λείψανο της Θεοτόκου.

Δεξιά της σκηνής με τη νεκρική κλίνη, εκτυλίσσεται μία άλλη σκηνή, αυτή του κενού τάφου της Παναγίας στην οποία γίνονται μάρτυρες οι Απόστολοι. Με φανερή την έκπληξη στα πρόσωπά τους. Σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, ο απ. Θωμάς δεν ήταν παρών στην Κοίμηση, έφτασε τρεις ημέρες μετά και θέλησε να προσκυνήσει τον Τάφο, από τον οποίο έλλειπε το σώμα της Παναγίας.

Άξιο προσοχής είναι οι τρεις ζώνες των αγγέλων σε μονοχρωμίες που πλαισιώνουν την δόξα του Χριστού. Ο Υιός της Υπεραγίας Θεοτόκου στέκει όρθιος πίσω από την νεκρική κλίνη με την ψυχή της Παναγίας στα χέρια Του, η οποία αποτυπώνεται σαν βρέφος.

Γενικά στις παραστάσεις της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, παρατηρούνται άγγελοι δορυφόροι της Δόξας του Κυρίου, με αυτό τον τρόπο αποδίδεται η αίσθηση ότι πρόκειται για κάτι το εξωκοσμικό, που δεν ανήκει στον παρόντα κόσμο και αποτελεί τον ουρανό. Στη συγκεκριμένη παράσταση ωστόσο, παρατηρούνται τρεις ζώνες αγγέλων, οι οποίες αποδίδονται σε μονοχρωμία και αποτελούν προσωπικό στοιχείο του καλλιτέχνη ώστε να δοθεί το βάθος.

Τις σκηνές από την εγκόσμια σύνθεση κλείνουν στο βάθος δύο συμβατικά αρχαιοπρεπή κτίρια.

Όπως ήδη αναφέρθηκε, με την μορφή του Κυρίου μέσα στη δόξα, με τις ζώνες των αγγέλων γύρω Του, ο αγιογράφος εισάγει τον θεατή σε ένα άλλο επίπεδο, εξωκοσμικό.

Πάνω σε χρυσό στιλβωτό φόντο, παρατηρούνται σύννεφα μέσα στα οποία μεταφέρονται οι απόστολοι από τα πέρατα της γης «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε». Εδώ παρατηρείται  την τελευταία στιγμή να πλησιάζει ο απ. Θωμάς, με το σύννεφο που τον μεταφέρει, την Παναγία, η οποία βρίσκεται  μέσα στην δόξα της Ανάληψής της και εκείνη να του δίνει την ζώνη της.

Η Παναγία μέσα σε δόξα μεταφέρεται με την συνοδεία αγγέλων μπροστά στην ανοιχτή ουράνια πύλη, μέσα στην οποία διακρίνονται κι άλλοι άγγελοι σε μονοχρωμία. Μητέρα της Ζωής η Παναγία μεθίσταται προς την όντως Ζωή. Η παράδοση της Εκκλησίας αναφέρεται στη Μετάσταση της Παναγίας. Χάριν σε αυτή το άχραντο σώμα της νέας Εύας δεν γνώρισε την φθορά. «Ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς ἐν μνημείῳ τίθεται», όμως «κλίμαξ πρὸς οὐρανὸν ὁ τάφος γίνεται».

 

Το πορτρέτο ενός Μεγάλου Αγίου των ημερών μας

Ένας καταξιωμένος διάκονος και δάσκαλος της ιεράς τέχνης της Αγιογραφίας, ο κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος παραχώρησε αποκλειστική συνέντευξη στην Πεμπτουσία εν όψει της τιμής του Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτου. Μαζί με την συνέντευξη, η Πεμπτουσία έχει την τιμή να δημοσιεύσει πρώτη το πορτρέτο του Μεγάλου και Αγαπημένου Αγίου των ημερών μας, φιλοτεχνημένο από κάποιον που εκτός από το ταλέντο και την γνώση, είχε την ευλογία να γνωρίσει τον Όσιο από κοντά.

Πεμπτουσία: Αγαπητέ κ. Ξενόπουλε είστε εδώ και χρόνια καταξιωμένος και αναγνωρισμένος εντός και εκτός ελληνικών συνόρων, όχι μόνον ως αγιογράφος, αλλά και δάσκαλος αγιογραφίας. Γνωρίζουμε ότι τα έργα σας αντανακλούν την αγιογραφική παράδοση αιώνων. Αυτήν την φορά όμως δίνετε στο εικονόφιλο κοινό το πορτρέτο ενός Αγίου. Σε τί διαφέρει από την κλασική εικονογράφηση και για ποιο λόγο προτιμήσατε κάτι τέτοιο;

 Κ.Ξ.: Το καλοκαίρι του 1994 τόλμησα για πρώτη φορά να ζωγραφίσω τον γέροντα -και σήμερα Άγιο- Παΐσιο, αμέσως μετά την κοίμησή του, με στοιχεία βυζαντινής και κλασικής ζωγραφικής.

Τότε που έκανα την προσπάθεια αυτή, αν και για όλους εμάς ήταν Άγιος πολύ πριν την επίσημη ανακήρυξη του, είχα την επιθυμία να ζωγραφίσω τον γέροντα. Η επιθυμία αυτή υπήρχε από όταν ακόμη βρισκόταν εν ζωή. Όπως και σήμερα ζωγραφίζω κατά καιρούς γνωστά μου πρόσωπα, έτσι και τότε στο Άγιο Όρος ζωγράφιζα μοναχούς.

Το 1994 λοιπόν, για κάποιον ιδιαίτερο λόγο θέλησα να ζωγραφίσω τον γέροντα. Το δίλημμα ήταν αν θα έπρεπε να γίνει με βυζαντινή τεχνοτροπία ή με κλασική ζωγραφική. Εάν το έκανα μόνο με βυζαντινή τεχνοτροπία ελλόχευε ο κίνδυνος να κατηγορηθώ πως τον ζωγράφισα ως Άγιο πριν ακόμα ανακηρυχθεί. Σε κλασική ζωγραφική δε μου ταίριαζε τότε να το κάνω, γιατί θα ήταν ένα απλό πορτρέτο. Σήμερα ύστερα από 23 χρόνια ακριβώς, ζωγράφισα ένα κλασικό πορτρέτο του Αγίου. Στο πρώτο μου έργο που ήταν μικτής τεχνοτροπίας δεν είχα βάλει φωτοστέφανο. Στο τελευταίο μου, που είναι με κλασική ζωγραφική, έχει μπει. Αν και δεν είναι εικόνα, από ευλάβεια και μόνο έπρεπε να μπει το φωτοστέφανο.

Μία εικόνα έχει αφαιρετικά στοιχεία και δεν απεικονίζεται το πρόσωπο στην κλασική του μορφή. Η εικόνα σε ανεβάζει πνευματικά, το κλασικό πορτρέτο σε καθηλώνει και το θαυμάζεις ως έργο. Στην περίπτωση, λοιπόν, αυτή τόλμησα να κάνω ένα πορτρέτο κλασικό του Αγίου, ως σπουδή στο πρόσωπό του, για να μπορέσω να καταλάβω ποια στοιχεία θα πρέπει να αφαιρεθούν, ώστε σε επόμενο έργο με τον Άγιο να αποδώσω με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το πρόσωπό του με βυζαντινή τεχνοτροπία. Αν δε γνώριζα κλασική ζωγραφική σίγουρα δε θα το τολμούσα. Το έργο αυτό είναι, λοιπόν, Σπουδή κι ας εργάζομαι 44 έτη.

 

Πεμπτουσία: Ως δάσκαλος αγιογραφίας στην Αθωνιάδα Σχολή γνωρίζουμε ότι είχατε προσωπική επαφή με τον τότε Γέροντα και νυν Άγιο Παΐσιο. Θα θέλαμε να μας μιλήσετε για την εμπειρία να γνωρίσετε από κοντά έναν άγιο των ημερών μας

Κ.Ξ.:Πριν γίνω καθηγητής Αγιογραφίας στην Αθωνιάδα, υπήρξα για έξι έτη μαθητής αυτής. Η πρώτη γνωριμία με τον γέροντα ήταν το 1974, όταν ήταν ακόμη στο Σταυρονικητιανό κελλί του Τιμίου Σταυρού. Παιδί τότε, δεν μπορούσα να καταλάβω πολλά πράγματα. Για μένα ήταν όπως όλοι οι μοναχοί. Από το 1977 και μετά που μεγάλωσα κάπως, καταλάβαινα περισσότερα· με εμάς τα παιδιά ο γέροντας – Άγιος ήταν αλλιώς και μας πείραζε. Πού να φανταζόμουν ότι αργότερα θα μου ζητούσε να του κάνω κάποια σκίτσα! Είναι και πολλά άλλα σε προσωπικό επίπεδο, που τα κρατάω για μένα.

Ήταν, όμως, πολύ μεγάλη ευλογία για μένα, όταν σε μια αγρυπνία των Χριστουγέννων, σε παρακείμενο κελλί από την «Παναγούδα» το κελλί του γέροντα, παρευρισκόμουν με άλλους 7 μοναχούς, μαζί και ο γέροντας, και καθόμουν στο διπλανό στασίδι με το γέροντα και ψέλναμε μαζί. Ευλογία μεν, μεγάλη ευθύνη δε!

Πεμπτουσία: Ο αγιογράφος συνήθως χρησιμοποιεί κάποια πρότυπα προκειμένου να αποδώσει τις μορφές των παλαιών αγίων. Η προσωπική γνωριμία με έναν άγιο αλλάζει τα πράγματα; Με άλλα λόγια, υπάρχει διαφορά στο να ιστορείς έναν αρχαίο άγιο και έναν άγιο που τον γνώρισες προσωπικά;

 Κ.Ξ.: Για τα παλαιά πρόσωπα υπάρχει η ιστόρησή τους από αιώνων και πότε αντιγράφουμε πιστά και πότε μπαίνει το προσωπικό στοιχείο του καλλιτέχνη. Όταν έχεις να αποδώσεις με το χρωστήρα σου έναν σύγχρονο Άγιο των ημερών μας, συναντάς ένα μεγάλο αριθμό δυσκολιών. Μάλιστα, αν έχεις γνωρίσει τον Άγιο από κοντά, η δυσκολία μεγαλώνει. Αυτό που θέλω να πω είναι πως ο καλλιτέχνης που δε γνώρισε τον Άγιο προσωπικά και προσπαθεί να αποδώσει  το πρόσωπο σύμφωνα με το φωτογραφικό υλικό που υπάρχει, η επιτυχία του έργου του εξαρτάται από τις δυνατότητες που αυτός έχει. Γι’ αυτόν που έχει γνωρίσει και ζήσει τον Άγιο από κοντά, είναι πιο δύσκολο, γιατί είτε το θέλει είτε όχι μπαίνει και το συναίσθημα, κάτι που τον δυσκολεύει. Όμως, όπως και να ‘χει, το έργο θα πρέπει να μοιάζει με τον Άγιο και όχι να «Χαραλαμπίζει», σύμφωνα με ένα ανέκδοτο που κυκλοφορεί για έναν αγιογράφο.

Πεμπτουσία: Η αγιογραφία είναι μία «καλή τέχνη» σαν όλες τις άλλες ή διαφέρει σε κάτι; Έχει κάποια σχέση με την πνευματική ζωή; Μπορούμε να πούμε ότι η προσωπική πνευματική κατάσταση του αγιογράφου επηρεάζει το έργο του;

 Κ.Ξ.: Η αγιογραφία βοηθάει την ψυχή, η κλασική ή τα άλλα είδη ζωγραφικής βοηθούν την ψυχολογία. Θέλω να πω, πως μια εικόνα σε ανεβάζει πνευματικά και βοηθάει την ψυχή σου. Όσο για το πόσο βοηθάει η πνευματική κατάσταση του αγιογράφου στο έργο, σίγουρα επιδρά. Όχι στο να δημιουργήσει θαυματουργή εικόνα, αλλά στο να αποδώσει το πρόσωπο σωστά. Δηλαδή, ένας εικονογράφος με αριστοτεχνικές πινελιές και μεγάλο ταλέντο, αν δεν το πιστεύει, αυτό αποτυπώνεται στο πρόσωπο. Ένας άλλος που είναι μέτριος, αλλά έχει πίστη μέσα του, το πρόσωπο που ζωγραφίζει μπορεί να μην είναι άρτιο τεχνικά, έχει, ωστόσο, διαφορά από τον προηγούμενο. Άλλη είναι, όμως, η ουσία· αν η εικόνα που δημιουργεί ο αγιογράφος δεν τον επηρεάζει πνευματικά, τότε θα πρέπει να ψάξει την αιτία μέσα του.

Πεμπτουσία: Έχουμε φιλοξενήσει δικές σας δραστηριότητες στην Πεμπτουσία και αν θέλει ο Θεός θα φιλοξενήσουμε και άλλες. Θα θέλαμε να μας μιλήσετε λίγο για τα σημεία και τα έργα σας τα οποία θεωρείτε σταθμούς στην σταδιοδρομία σας ως αγιογράφου.

Κ.Ξ.: Ο μεγαλύτερος σταθμός στη σταδιοδρομία μου ήταν το Άγιο Όρος. Εκεί έμαθα την ιερή τέχνη της εικόνας. Εκεί γνώρισα και έκανα Σπουδή σε μεγάλους καλλιτέχνες, αντιγράφοντας έργα τους, όπως του Πανσέληνου, του Θεοφάνους του Κρητός και άλλων. Εκεί γνώρισα και μεγάλους μοναχούς καλλιτέχνες.

Η συνεργασία μου με τον Οικουμενικό Πατριαρχείο και το Πατριαρχείο της Αλεξανδρείας, αλλά και Αρχιεπισκόπων του εξωτερικού έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην καλλιτεχνική μου ζωή.  Το πρώτο μου βιβλίο «Κόπος και Σπουδή» μου άνοιξε το δρόμο για να ασχοληθώ και με τη συγγραφή βιβλίων. Ένας άλλος σημαντικός σταθμός και αρωγός στην καλλιτεχνική μου πορεία είναι η σύζυγός μου.

Προσπαθώ όλα αυτά τα χρόνια να κάνω σωστή διαχείριση του ταλέντου που μου χάρισε ο Θεός. Η τέχνη δεν ξεκίνησε από μας ώστε να τελειώσει σε εμάς. Εμείς  είμαστε απλώς διαχειριστές.

Πεμπτουσία: Ως τελευταία ερώτηση θα θέλαμε να θέσουμε τον εξής προβληματισμό, τον οποίο μας κοινωνούν πολλοί από τους επισκέπτες της Πεμπτουσίας: Από θεολογικής και λειτουργικής απόψεως μπορεί ο χριστιανός να προσκυνά και να ασπάζεται το πορτρέτο ενός αγίου όπως προσκυνά και ασπάζεται μία συνήθη βυζαντινή εικόνα;

 Κ.Ξ.: Ας ξεκινήσω κάπως διαφορετικά και να ρωτήσω εγώ κάτι: Ένα κλασικό πορτρέτο ενός σύγχρονου Αγίου μπορείτε να το σκίσετε και να το πετάξετε; Εάν δε σας εκφράζει, μπορείτε να το κάνετε;

Κάποτε κατηγορούσαν τις ρώσικες αναγεννησιακές εικόνες που υπάρχουν στο Άγιο Όρος· υπήρξαν και μεγάλοι καλλιτέχνες μοναχοί της τεχνοτροπίας αυτής, όμως, πόσες εικόνες θαυματουργούν;

Είπαμε πριν ότι η εικόνα σε ανεβάζει πνευματικά. Το πορτρέτο του Αγίου, ίσως να μη σε ανεβάζει πνευματικά, δε σημαίνει όμως ότι δεν πρέπει να το ευλαβείστε. Θα αναφέρω ένα τρανταχτό παράδειγμα: πριν από μερικά χρόνια απέκτησα στη συλλογή μου μια φωτογραφία από έργο που απεικονίζει τον Άγιο Σεραφείμ του Σάρωφ. Το έργο είναι πορτρέτο του Αγίου που φιλοτεχνήθηκε όταν ακόμα ο Άγιος βρισκόταν εν ζωή και δεν είχε φωτοστέφανο. Όλοι αυτοί που προσκυνούσαν το πορτρέτο αυτό του Αγίου, μετά την κοίμησή του και μέχρι να αγιοποιηθεί ήταν σε πλάνη;

Θα μπορούσα να δημοσιεύσω το έργο αυτό, αλλά υποσχέθηκα στην υπεύθυνη του κέντρου συντήρησης που εδρεύει στο εξωτερικό, πως δε θα προβώ σε δημοσίευση, πριν κάνουν αυτοί την επίσημη παρουσίαση.

Πηγή: http://www.pemptousia.gr/2017/07/to-portreto-enos-megalou-agiou-ton-imeron-mas/ 

Πεντηκοστή

Πενήντα ημέρες μετά το Πάσχα η Εκκλησία μας εορτάζει την Πεντηκοστή, σε ανάμνηση της επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος στους μαθητές του Κυρίου. Η επιφοίτηση αυτή έγινε την ημέρα που οι Ιουδαίοι εόρταζαν την εορτή της δικής τους Πεντηκοστής[1].

Σ΄αυτήν την επίσημη ημέρα, η υπόσχεση που είχε δώσει ο Κύριος στους μαθητές για την αποστολή του Αγίου Πνεύματος, της «δυνάμεως ἐξ ὕψους», έγινε πραγματικότητα.

« Καί ὤφθησαν αὐτοῖς (=είδαν με τα μάτια τους) διαμεριζόμεναι γλῶσσαι ὡσεί πυρός, ἐκάθισέ τε ἐφ΄ἕνα ἕκαστον αὐτῶν, καί ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος Ἁγίου, καί ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθώς τό Πνεῦμα ἐδίδου αὐτοῖς ἀποφθέγγεσθαι» (Πράξ. 2, 3-4).

Με την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος την Πεντηκοστή, εμφανίστηκε επίσημα στον κόσμο η Εκκλησία, που συνεχίζει το έργο του Κυρίου πάνω στη γη. Στο όρος Σινά η παράδοση του Νόμου στο Μωυσή έκανε τους Ισραηλίτες περιούσιο λαό του Θεού. Έτσι και με την έγχυση του Αγίου Πνεύματος στους αποστόλους γεννήθηκε ο νέος περιούσιος λαός του Θεού, η αγία Εκκλησία.

Πώς αποτυπώνεται όμως ένα τέτοιο γεγονός στην ορθόδοξη εικονογραφία; Σύμφωνα με τον Ευδοκίμωφ, σχετικά με την εικόνα της Πεντηκοστής « δεν είναι καθόλου μια απλή εικονογραφία του κειμένου των Πράξεων. Συγκρίνει όλα τα κείμενα των Γραφών, ακολουθεί τη λειτουργία και χαράσσει μια απέραντη προοπτική που υπερβαίνει ένα τμήμα ιστορίας, για να εκφράσει τον εσωτερικό λόγο των γεγονότων». [2]

Ο άρχων εικονογράφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος ξεδιπλώνει σε μία πρωτότυπη παράσταση τη διδασκαλία της Εκκλησίας σχετικά με την εορτή της Πεντηκοστής, στον Ιερό Ναό Της του Θεού Σοφίας στην πόλη Bialystok της Πολωνίας. Εκεί, σε έναν ναό μεγάλων διαστάσεων, έχει την ευκαιρία να αναπτύξει τις γνώσεις του πάνω στη θεολογία και στην τέχνη με τη βοήθεια των μεγάλων ενιαίων επιφανειών προς αγιογράφηση.

Όπως παρατηρείται στην παράσταση της Πεντηκοστής του κ. Ξενόπουλου, σε ένα πρώτο επίπεδο βρίσκονται οι απόστολοι, καθισμένοι σε έναν ενιαίο θρόνο, με ράχη και υποπόδιο, είναι ήρεμοι, με γλυκιά έκφραση και στοχαστικό βλέμμα. Όλοι τους κρατούν ειλητάρια, εκτός των ευαγγελιστών οι οποίοι κρατούν ευαγγέλιο, συμβολίζουν με αυτό τον τρόπο το διδακτικό χάρισμα που έλαβαν από το Άγιο Πνεύμα. Πάνω από το καθένα πρόσωπο διακρίνεται μια πύρινη γλώσσα, με την οποία συμβολίζεται η έγχυση του Αγίου Πνεύματος.

Τα δώδεκα αυτά πρόσωπα είναι αντιπρόσωποι της Εκκλησίας όλων των γενεών και όλων των αιώνων. Το σύνολο των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος, δεν δόθηκε σε μία ορισμένη ομάδα ξεχωριστών προσωπικοτήτων, που αποτελούσαν τα μέλη της Εκκλησίας την ιστορική εκείνη στιγμή, αλλά σ΄ολόκληρη την επίγεια Εκκλησία. Αυτός είναι και ο λόγος που ενώ τα πρόσωπα είναι δώδεκα, δεν αντιστοιχούν στους 12 μαθητές του Κυρίου. Ο απ. Παύλος και οι Ευαγγελιστές Λουκάς και Μάρκος που εικονίζονται, δεν ανήκουν στον άμεσο κύκλο των μαθητών του Κυρίου. [3]

Στο επάνω μέρος της παράστασης, πάνω από τα κεφάλια των αποστόλων, διακρίνεται μία εικονογραφική απόδοση της Αγίας Τριάδος, την οποία δεν συναντούμε συχνά με αυτή τη μορφή. Είναι η μορφή του Πατρός ως γέροντος, του Υιού που εικονίζεται από τα δεξιά Του και του Αγίου Πνεύματος που ίπτεται ανάμεσά Τους με μορφή περιστεράς. Ο τύπος αυτός αναφέρεται στους έσχατους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους εξαιτίας δυτικής επιδράσεως[4]. Στην βυζαντινή αγιογραφία ο Πατήρ δεν εικονίζεται[5] , αντιπροσωπεύεται από τον Υιό, κι αυτό διότι ο Πατήρ δεν σαρκώθηκε, όπως ο Υιός με την Ενανθρώπησή Του. Καθώς επίσης, και διότι το κάθε πρόσωπο της Αγίας Τριάδος είναι ολόκληρος ο Θεός[6].

Εδώ λοιπόν, ο κ. Ξενόπουλος επιλέγει να τοποθετήσει μέσα στη σύνθεση κι αυτή την παράσταση της Αγίας Τριάδος, όχι αγνοώντας τη δογματική της αστάθεια, μα κατ΄οικονομίαν προς την παράδοση της περιοχής. Στο ναό υπάρχει και σε εφέστια εικόνα, την οποία χαιρετούν ευλαβικά οι πιστοί για αιώνες. Ας σημειωθεί ότι σε άλλο σημείο του ναού,  ο αγιογράφος τοποθέτησε και την παράσταση της Φιλοξενίας του Αβραάμ που παραδοσιακά κι αυτή αποτελεί προεικόνιση της Αγίας Τριάδος.

Όσον αφορά τώρα την παρουσία της Αγίας Τριάδος στην παράσταση της Πεντηκοστής, παρουσιαζόταν συμβολικά πολλές φορές κυρίως μέσα σε μικρογραφίες, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, για να φανεί μάλιστα ότι σε Αυτήν ανήκει η κορυφαία θέση στην απεικόνιση της Πεντηκοστής. [7]Αν και μόνο η εικόνα της καθόδου του Αγίου Πνεύματος αποτελεί τριαδική εικόνα, ωστόσο στην ιστορική εξέλιξη της παράστασης έχει σημειωθεί αρκετές φορές η παρουσία Τριαδικού συμβόλου.

Κάτω από τα πρόσωπα των αποστόλων, η παράσταση συνεχίζεται με την απεικόνιση του Κόσμου, με τη μορφή ενός ηλικιωμένου ανθρώπου, ο οποίος φοράει στέμμα και κρατάει ένα ύφασμα με δώδεκα κυλίνδρους. Είναι κυρτωμένος από τα χρόνια, γιατί είχε γεράσει από την αμαρτία του Αδάμ. Το κόκκινο ένδυμα που φορεί δηλώνει τις αιματηρές θυσίες του πονηρού ενώ το βασιλικό στέμμα δηλώνει την αμαρτία που κυβερνούσε τον κόσμο. Το φωτεινό ύφασμα με τους δώδεκα κυλίνδρους, σημαίνει τους δώδεκα αποστόλους που έφεραν με τη διδασκαλία τους φώς στην οικουμένη.

Η τοποθέτηση αυτής της παράστασης από τον αγιογράφο ανάμεσα σε αυτήν της Μεταμόρφωσης του Κυρίου από την μία και της Ανάστασης με την Εις Άδου κάθοδο από την άλλη έγινε γιατί και οι δύο αυτές παραστάσεις εκφράζουν παρόμοια θεολογικά νοήματα με εκείνη της Πεντηκοστής.

Διά του ιστορικού γεγονότος και αποδεσμευόμενη από τις ιδιαιτερότητές του, η παράσταση της Πεντηκοστής εκφράζει τα ουσιαστικά στοιχεία της αποκάλυψης που δέχθηκε ο κόσμος, την αποκάλυψη δηλαδή της Αγίας Τριάδος και την κατ΄εικόνα Της μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, μία ζωή που εμφορείται και καθοδηγείται από το Άγιο Πνεύμα.

[1] Οι Ιουδαίοι με την εορτή αυτή ευχαριστούσαν τον Θεό για τη συγκομιδή των σιτηρών. Γι΄αυτό η Πεντηκοστή λεγόταν και εορτή του θερισμού ή των πρώτων καρπών. Στα χρόνια του Κυρίου είχε και άλλη σημασία. Ήταν εορτή αναμνηστική ενός σημαντικού γεγονότος της ιερής ιστορίας: της παράδοσης από το Θεό του Νόμου στο Μωυσή, που έγινε την 50ή ημέρα μετά το Πάσχα.

[2] Π. Ευδοκίμωφ, Η τέχνη της εικόνας. Θεολογία της ωραιότητας, μτφρ. Κ.Χαραλαμπίδη, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1980.

[3] Λ.Ουσπένσκυ, Η εικόνα στο φως της Ορθόδοξης ερμηνείας, μτφρ. και έκδ. Σπυρ. Μαρίνης, Αθήνα 1999.

[4] Δημ. Τσελεγγίδη, Εικονολογικές μελέτες, Θεσσαλονίκη 2003.

[5] Εξαίρεση αποτελεί η παράσταση του «Παλαιού των ημερών» χαρακτηρισμός που έχει ληφθεί από το προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (7, 9) και δηλώνει την αιωνιότητα του Θεού.

[6] Δημ. Τσελεγγίδη, ὅ.π. και Λ. Ουσπένσκυ, Η θεολογία της εικόνας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μτφρ. Σπύρος Μαρίνης, εκδ. Αρμός, Θεσσαλονίκη 1993.

[7] Λ.Ουσπένσκυ, Η εικόνα στο φώς της Ορθόδοξης ερμηνείας, μτφρ. και εκδ. Σ. Μαρίνης, Αθήνα 1999.

Η Ανάληψις του Κυρίου

Μετά την Ανάστασή Του, ο Κύριος, επί σαράντα ημέρες, εμφανιζόταν στους μαθητές του. Σε αυτές τις εμφανίσεις Του προσπάθησε να τους καθησυχάσει, αλλά και να τους ενδυναμώσει για όσα πρόκειται να συμβούν. Τους μίλησε για την Εκκλησία Του, υποσχέθηκε σε αυτούς την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, παρήγγειλε να κηρύξουν το Ευαγγέλιο σ΄όλη την κτίση, να διαλαλήσουν την Ανάστασή Του και να καλέσουν τους ανθρώπους να μετανοήσουν για τα αμαρτωλά τους έργα. Εκείνοι που θα πίστευαν, θα γίνονταν με το Άγιο Βάπτισμα μέλη της Εκκλησίας. « Καί ταῦτα εἰπών βλεπόντων αὐτῶν ἐπήρθη (= υψώθηκε προς τα επάνω), καί νεφέλη ὑπέλαβεν αὐτόν ἀπό τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν. Καί ὡς ἀτενίζοντες ἦσαν εἰς τόν οὐρανόν πορευομένου αὐτοῦ, καί ἰδοῦ ἄνδρες δύο (δηλαδή άγγελοι) παρειστήκεισαν αὐτοῖς ἐν ἐσθῆτι λευκῇ, οἵ καί εἷπον˙ ἄνδρες Γαλιλαῖοι, τί ἑστήκατε ἐμβλέποντες εἰς τόν οὐρανόν, οὕτως ἐλεύσεται (= θα έρθει κατά τον ίδιο τρόπο), ὅν τρόπον ἐθεάσασθε αὐτόν πορευόμενον εἰς τόν οὐρανόν. Τότε ὑπέστρεψαν εἰς Ἱερουσαλήμ ἀπό ὄρους τοῦ καλουμένου ἐλαιῶνος…» (Πράξ. 1, 9-12).

Η Εκκλησία, για την οποία μίλησε ο Κύριος πριν από την Ανάληψή του, από το ένα μέρος και η σκηνή της Ανάληψης, από το άλλο, είναι τα δύο θέματα που ουσιαστικά παρουσιάζονται από τον ορθόδοξο αγιογράφο στην παράσταση της Αναλήψεως. Παρατηρείται μάλιστα μία έμφαση στα πρόσωπα που συμμετείχαν ( καταλαμβάνουν το περισσότερο χώρο) κι αυτό γιατί στην Αγία Γραφή γίνεται εκτεταμένη αναφορά για όσα είπε ο Κύριος για την Εκκλησία, όπου τα πρώτα μέλη της Εκκλησίας είναι οι απόστολοι και η Παναγία, οι οποίοι φαίνεται να λαμβάνουν μέρος και στην Ανάληψη του Κυρίου. Ενώ μικρότερη αναφορά γίνεται στο ίδιο το γεγονός της Αναλήψεως.

Ο αγιογράφος κ. Κωνσταντίνος Ξενόπουλος, αποτύπωσε τη διδασκαλία της Εκκλησίας, σύμφωνα με την παράδοση και τα σχετικά αποσπάσματα της Αγίας Γραφής. Έτσι, αξιοποιώντας τον χώρο που είχε στη διάθεσή του, αλλά και τις γνώσεις του, δόμησε την παράσταση της Ανάληψης με δύο διαφορετικούς τρόπους, όσων αφορά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά.

Η πρώτη παράσταση, που κοσμεί τον ναό του Αγίου Χαραλάμπους Πολυγύρου Χαλκιδικής, επηρεασμένη από πρότυπα Μακεδονικής σχολής, παρουσιάζει το γεγονός της Ανάληψης μέσα από τα εκφραστικά πρόσωπα των αποστόλων. Ο αγιογράφος εδώ, χρησιμοποιεί μεγάλη ποικιλία χρωμάτων για να αποδώσει με γλαφυρό τρόπο, τόσο τα πρόσωπα και τις εκφράσεις τους, που αποτυπώνονται με ρεαλισμό , όσο και τα ενδύματα των όσων λαμβάνουν μέρος.

Εν αντιθέσει με την δεύτερη παράσταση, η οποία κοσμεί τον ναό της Ι.Μ. Αγίου Ιλαρίωνος στους Προμάχους της Αριδαίας, όπου ο κ. Ξενόπουλος, με πρότυπα από την Κρητική σχολή παρμένα, παρουσιάζει μία Ανάληψη λιγότερο γλαφυρή τόσο στις εκφράσεις των προσώπων και τις κινήσεις τους, όσο και στην απεικόνιση των ενδυμάτων. Εδώ, η παράσταση έχει τη δυναμικότητα της απλότητας.

Το τοπίο είναι ορεινό, με βράχους και ελαιόδεντρα, διότι σύμφωνα με το αγιογραφικό κείμενο η Ανάληψη του Κυρίου πραγματοποιήθηκε στο όρος των Ελαιών.

Στο κεντρικό μέρος της παράστασης, απεικονίζεται ο αναληφθείς Χριστός, με φωτεινά ενδύματα, μέσα σε «δόξα» στρογγυλή, κάθεται σε ουράνιο τόξο , ευλογώντας με το ένα του χέρι και κρατώντας όρθιο ειλητάριο με το άλλο. Ας σημειωθεί ότι το ειλητάριο είναι σύμβολο του διδασκάλου.

Τη «δόξα» υποβαστάζουν δύο άγγελοι. Συμβολίζουν και εκφράζουν τη θεία μεγαλειότητα και εξουσία.

Δεξιά και αριστερά του αναληφθέντος Κυρίου, απεικονίζεται το πλήθος των αποστόλων καθώς και η Παναγία με δύο αγγέλους. Είναι τα μέλη της πρώτης Εκκλησίας. Οι απόστολοι στην πλειοψηφία τους εκφράζονται προς τον αναλαμβανόμενο Κύριο με χειρονομίες και στάσεις που δηλώνουν έκπληξη, αμηχανία, θάμβος και ταραχή. Σε μία σύγκριση των δύο απεικονίσεων της Αναλήψεως από τον κ. Ξενόπουλο, παρατηρείται έντονη εκφραστικότητα από τη μία στις αντιδράσεις, ακόμα και με κινήσεις, των αποστόλων στην παράσταση που βρίσκεται στον Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους, ενώ μία πιο μετριοπαθής έκφραση παρουσιάζουν τα πρόσωπα της παράστασης από την Ι.Μ. Αγίου Ιλαρίωνα.

Εντύπωση ίσως προκαλεί η παρουσία του Παύλου ανάμεσα στους αποστόλους, καθώς δεν είναι δυνατόν να πήρε μέρος στο γεγονός της Αναλήψεως, μιας και η μεταστροφή του έγινε αργότερα, ωστόσο τοποθετείται εδώ συμβολικά.[1] Θα γίνει κι αυτός μέλος της Εκκλησίας και μάλιστα εκλεκτό. Ο ορθόδοξος αγιογράφος αποσπά τον Παύλο από την εποχή του και τον συγκαταριθμεί μεταξύ των αποστόλων. Έτσι η θέση του Ιούδα αναπληρώθηκε και η παράσταση της Εκκλησίας έγινε δυναμική, εκφραστική και συμβολική.

Επίσης, ιδιαίτερη σημασία έχει και η παρουσία της Θεοτόκου ανάμεσα στα πρόσωπα που έλαβαν μέρος στο γεγονός της Αναλήψεως, κάτι που δεν αναφέρεται στο κείμενο της Αγίας Γραφής (Λουκ. 24, 50-52. Πράξ. 1, 9-11) αποδίδεται όμως στην ιερά παράδοση και το βλέπουμε στα τροπάρια του εσπερινού της εορτής και στο συναξάριο της ημέρας « τήν γάρ ἐν τῷ πάθει σου μητρικῶς πάντων ὑπεραλγήσασαν (= που πόνεσε πολύ ), ἔδει καί τῇ δόξῃ τῆς σαρκός σου ὑπερβαλλούσης ἀπολαῦσαι χαρᾶς».

Άξια προσοχής είναι και η στάση της Παναγίας μέσα στην παράσταση, δείχνει ήρεμη σε σχέση με τους αποστόλους(βλ. παράσταση από Άγιο Ιλαρίωνα), εκφράζοντας έτσι τα ακλόνητα δόγματα[2]. Τα υψωμένα σε δέηση χέρια της, θυμίζουν το ρόλο της κοντά στον Υιό της. Είναι αυτή που παρακαλεί και μεσιτεύει. Ενώ με το να την τοποθετεί ο αγιογράφος σε ξύλινο βάθρο( βλ. παράσταση από Αγ. Χαράλαμπο Πολυγύρου), θέλει να την ξεχωρίσει από το πλήθος των αποστόλων.

Πίσω από την Παναγία, δύο άγγελοι ντυμένοι στα λευκά, στη μία ως αγγελιοφόροι του Θεού παρηγορούν τους παριστάμενους και τους καθησυχάζουν, πως ο Κύριος θα επανέλθει κατά τη Δευτέρα Παρουσία, ενώ στην άλλη παράσταση φαίνεται πως με υψωμένο χέρι δείχνουν τον αναλαμβανόμενο Κύριο.

 

[1] Ευδοκίμωφ Π., Η τέχνη της εικόνας. Θεολογία της ωραιότητας, μετ. Κ. Χαραλαμπίδη, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1980.

[2] Γκότση Χρ., Ο μυστικός κόσμος των Βυζαντινών εικόνων, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1971.